مفصل زانو، مفصل پیچیده‌ای است و دارای قسمت‌های متحرک مختلف و چند سطح مفصلی می‌باشد و به همین خاطر، مشکلات و اختلالاتی که ممکن است برای زانو پیش بیایند و موجب درد زانو شوند، بسیار متعدد هستند. علاوه بر این، رباط‌ها، تاندون‌ها و عضلات متصل به مفصل زانو نیز در اثر آسیب‌دیدگی یا وارد شدن فشار بیش از حد (استفاده ناصحیح) می‌توانند موجب درد زانو شوند. زانودرد علل بسیار متعددی دارد و ممکن است در هر سنی رخ دهد. به جز برخی استثنائات جزئی، در اغلب موارد، درد زانو بر اثر یکی از عوامل زیر است: آسیب‌دیدگی (ضربه یا فشار زیاد به زانو)، فرسایش زانو و اختلالات مکانیکی. فیزیوتراپیست شما بعد از انجام معاینات کامل و ارزیابی دقیق وضعیت شما، یک برنامه درمانی فیزیوتراپی و همچنین برنامه‌ی ورزشی اختصاصی برای شما تدوین می‌کند.
آناتومی زانو
مفصل زانو دارای 4 استخوان است:
- استخوان ران (فمور) در بالای مفصل
- کشکک زانو که به شکل یک استخوان مدور در جلوی زانو است.
- استخوان ساق پا یا درشت‌نی (تیبیا) که در زیر مفصل زانو قرار دارد و فشار وزن که به مفصل وارد می‌شود را تحمل می‌کند.
- استخوان نازک‌نی (فیبولا) که به اتصال رباط‌ها و تاندون‌ها و همچنین ثبات مفصل زانو کمک می‌کند.
علاوه بر این استخوان‌ها، مفصل زانو دارای رباط‌های مهمی است که استخوان ساق پا را به استخوان ران پا متصل می‌کنند. این رباط‌ها عبارتند از:
- رباط صلیبی قدامی (ACL): وظیفه این رباط، حفظ ثبات زانو در هنگام خم شدن و چرخیدن است.
- رباط‌های جانبی داخلی و جانبی خارجی ( به ترتیب MCL و LCL ): این رباط‌ها موجب ثبات در قسمت جابی داخلی و خارجی زانو می‌شوند.
تاندون‌های زانو، عضلات پا را به استخوان‌های مفصل زانو متصل می‌کنند. مفصل زانو دارای دو تاندون مهم و اصلی است: تاندون چهار سر ران و تاندون کشکک زانو. درون مفصل زانو دو غضروف هلالی‌شکل به نام مینیسک قرار دارد که فشارهای وارد شده به مفصل را جذب می‌کند. آخرین بخش از این مفصل پیچیده، بورس‌های مفصلی هستند که در واقع کیسه‌های حاوی مایع هستند که در جلوی کشکک زانو، قسمت داخلی زانو و درست در زیر کشکک زانو قرار دارند. این کیسه‌های پر از مایع موجب جذب فشارهای وارد شده به زانو می‌شوند و همچنین حرکت روان مفصل را ممکن می‌کنند.
علل درد زانو
آسیب‌دیدگی زانو
آسیب‌های مختلفی هستند که می‌توانند موجب زانودرد شوند:
- پارگی رباط صلیبی قدامی (ACL): ورزشکارانی که مرتبا به این سو و آن سو حرکت کرده و تغییر جهت می‌دهند و یا هر کسی که یک تغییر جهت ناگهانی و سریع را در حین حرکت زانو انجام دهد، دچار پارگی رباط صلیبی قدامی می‌شود.
- پارگی مینیسک: این آسیب زمانی ایجاد می‌شود که وقتی وزن بدن شخص روی زانو است، زانو با حرکتی سریع چرخش داشته باشد.
- بورسیت: بورسیت به معنای التهاب بورس‌های مفصلی است. بورس‌ها کیسه‌های حاوی مایع هستند که به جذب فشارهای وارد شده به مفصل زانو کمک می‌کنند. التهاب بورس‌ها می‌تواند بر اثر آسیب‌دیدگی یا وجود عفونت در جای دیگری از بدن باشد.
- تاندونیت: التهاب تاندون‌های زانو (تاندون کشکک و تاندون چهار سر زانو)، خصوصا برای تاندون کشکک زانو بیشتر رخ می‌دهد. این آسیب در بین ورزشکاران و افرادی که در فعالیت‌های خود از عضلات چهار سر رانی زیاد استفاده می‌کنند، بیشتر شایع است. اسکی‌بازان، دوچرخه‌سواران و ورزشکارانی که حرکات پرشی را به طور مرتب انجام می‌دهند، بیش از دیگران در معرض التهاب تاندون‌های چهار سر رانی هستند. این تاندون‌ها عضلات چهار سر رانی را به استخوان ساق پا اتصال می‌دهند.
فرسایش
آسیب‌دیدگی زانو همچنین می‌تواند بر اثر فرسایش زانو باشد که منجر به بیماری‌های زیر می‌شود:
- آرتروز زانو: این بیماری با گذشت زمان و بر اثر فرسایش و تحلیل رفتن غضروف مفصلی و در نتیجه سایش استخوان‌ها، ایجاد می‌شود.
- روماتیسم: این بیماری خودایمنی ممکن است هر مفصلی در بدن را درگیر کند و می‌تواند برای بیمار توان کننده باشد. هر چند روماتیسم یک بیماری مزمن است اما شدت علائم آن در دوره‌های مختلف و حتی بین روزهای مختلف می‌تواند متفاوت باشد و در برخی مواقع شدید باشند و در سایر مواقع فروکش کنند.
- نقرس: تشکیل بلور‌های اوریک اسید در داخل مفصل موجب بروز بیماری نقرس می‌شود. بیماری نقرس نباید با بیماری مشابه دیگری به نام “نقرس کاذب” اشتباه گرفته شود که آن نیز موجب درد زانو شده و بر اثر تجمع رسوبات کلسیم ایجاد می‌شود. روش درمان این دو بیماری با هم متفاوت است و بنابراین تشخیص صحیح بیماری بسیار مهم است.
- آرتریت سپتیک: این بیماری ممکن است بدون هیچ علائم هشدار دهنده‌ی اولیه، به طور ناگهانی آشکار شده و موجب عفونت و تورم زانو شود. این بیماری معمولا موجب تب کردن بیمار می‌شود.
مشکلات مکانیکی مفصل زانو
در نهایت، برخی مشکلات و اختلالات مکانیکی نیز می‌توانند منجر به درد زانو شوند:
- سندرم نوار ایلیوتیبیال: در این عارضه، نوار ایلیوتیبیال که از قسمت خارجی استخوان لگن تا قسمت خارجی استخوان ساق پا کشیده شده است، دچار کشیدگی می‌شود و سپس تا حدی منقبض و گرفته می‌شود که بر روی استخوان ران پا سایش پیدا می‌کند. این درد در بین دوندگان شایع است.
- تکه‌های جدا شده‌ی استخوان: ممکن است بر اثر آسیب‌دیدگی زانو یا بر اثر روند فرسایشی مفصل زانو، تکه‌های کوچکی از استخوان‌های مفصل زانو جدا شوند و سپس در فضای کپسول مفصلی رها شوند که این موضوع باعث بروز درد زانو می‌شود. بسیاری از بیماران متوجه این مشکل نمی‌شوند تا زمانی که تکه‌ی رها شده‌ی استخوان در مفصل، در هنگام حرکت دادن زانو گیر می‌افتد و زانو قفل می‌شود و دیگر حرکت نمی‌کند. (این وضعیت درست مانند زمان است که چیزی در لولای در گیر می‌کند و اجازه نمی دهد که در بسته یا باز شود)
- دررفتگی ( یا کجی و انحراف) کشکک زانو: دررفتگی و نیمه دررفتگی زانو به وضوح قابل مشاهده و تشخیص است. در این حالت، استخوان کشکک زانو به سمت کنار زانو منحرف می‌شود که در اغلب موارد، انحراف استخوان کشکک به سمت خارج زانو است. دررفتگی کشکک زانو در زنان باردار آسان‌تر اتفاق می‌افتد چرا که در این دوران مفاصل بدن نرمتر هستند. همچنین ممکن است در هنگام فعالیت‌های ساده‌ای مانند پایین رفتن از پله‌ها نیز، دررفتگی کشکک زانو رخ دهد.
عوامل خطر
عوامل مختلف و مهمی هستند که می‌توانند موجب افزایش احتمال بروز زانودرد شوند، از جمله:
- داشتن اضافه وزن: تحت فشار قرار دادن زانو با وارد کردن نیروی وزن اضافه، موجب می‌شود که احتمال بور زانودرد بسیار بیشتر شود.
- مشکلات مکانیکی: ابتلا به برخی مشکلات مکانیکی مانند کوتاه بودن یکی از پاها، یا انحراف ستون فقرات (اسکولیوز) و موارد مشابه دیگر نیز موجب وارد شدن فشار مضاعف به زانوها می‌شود و بنابراین احتمال بروز زانودرد در افراد مبتلا به این مشکلات بیشتر است.
- ضعیف بودن عضلات و عدم داشتن انعطاف‌پذیری کافی: عضلات اطراف مفصل زانو، از زانو پشتیبانی و محافظت می‌کنند و ضعیف بودن این عضلات بدین معناست که مفصل زانو به خوبی پشتیبانی نمی‌شود. گرفتگی و انقباض تاندون‌ها نیز می‌تواند به درد زانو منجر شود.
درد زانو چگونه تشخیص داده می‌شود؟
علل مختلف ابتلا به زانو درد تقریباً همیشه به وسیله یک درمانگر بیماری‌های عضلانی اسکلتی یا یک متخصص فیزیوتراپی تشخیص داده می‌شوند. درمانگر برای تشخیص، سابقه درد یا مشکلات مفصلی گذشته بیمار را به دقت بررسی کرده و وی را تحت معاینه فیزیکی قرار می‌دهد.
بیشتر زانو دردهای خفیف در میان جوانان، از مفصل پاتلوفیمورال یا بافت نرم یا تاندون‌های در جلوی زانو شروع می‌شوند. این تشخیص به راحتی با بررسی فیزیکی این بافت‌ها و فشار دادن آنها با آزمایش‌های عضلات چهار سر ران مقاوم شده تأیید می‌شوند.
آسیب‌دیدگی ساختارهای داخلی زانو یا رباط‌های جانبی باعث جراحت همراه با تورم فوری یا با کمی تأخیر می‌شود. آزمایش‌های ویژه رباط می‌توانند بر اساس درد و یا افزایش حرکاتی که در هنگام وارد کردن فشار بر ساختارها مشاهده می‌شوند، این تشخیص را تأیید کنند.
استئوآرتریت زانوی دیژنراتیو غالباً در سنین میان‌سالی یا سالخوردگی به خصوص در افرادی که سابقه آسیب‌دیدگی زانو دارند، دیده می‌شود. معمولاً، استئوآرتریت با تورم، ضخیم شدن کناره‌های مفصل زانوها، خشک‌شدگی و درد در زمان دست زدن به زانو در حالت‌های خمیده و صاف همراه است.
اسکن‌ها و آزمایش‌ها
عکس‌برداری به وسیله اشعه ایکس برای تعیین ناهنجاری‌های رشدی یا اکتسابی در مفصل زانو انجام می‌شود اما غالب اوقات از این نوع آزمایش‌های تصویری به منظور تأیید وجود یا تعیین شدت استئوآرتریت استفاده می‌شود.
ام آر آی نیز ممکن است برای تأیید وجود مشکلات غضروفی و مینیسکی و همچنین برای بررسی قطع‌شدگی رباط مورد نیاز باشد. در مواردی که درد زانو با انجام اقدامات فیزیوتراپی بهبود نمی‌یابد نیز ممکن است تصویربرداری به روش ام آر آی توسط پزشک متخصص انجام شود.
روش‌های درمان درد زانو
اگر زانوی شما حساس یا دردناک شده است باید به درمانگر مراجعه کنید. وی علت وجود درد را بررسی کرده و در بیشتر موارد، روش‌های درمانی غیر جراحی نظیر استفاده از یخ، بالا نگه داشتن، استفاده از کمپرس و استراحت دادن به زانو را به شما توصیه می‌کند. در برخی موارد ممکن است درمانگر برای افزایش انعطاف‌پذیری و تقویت عضلات پشتیبان زانو از شما بخواهد که تحت درمان‌های فیزیکی قرار گیرید. با این که انجام عمل‌های جراحی برای درمان برخی مشکلات حاد و شدید زانو مفید واقع می‌شوند اما درمانگر توصیه می‌کند که نخست از روش‌های غیر جراحی استفاده کنید و در صورت لزوم از داروهای مسکن استفاده نمایید.